در اثر یا بر اثرِ | نکاتی که تاکنون به آن توجه نکرده بودید!
شاید شما هم به این فکر کرده باشید که کدام‌یک درست است؛ «در اثر» یا «براثرِ».
به نظر زبان‌شناسان ویراویراست و بر اساس پژوهش‌ها و بررسی‌هایی که دراینباره انجام دادند، حرف اضافۀ « در اثر » درست است. به این دلیل که در گفتار و نوشتار زبان فارسی امروز « در اثر » بسامد بیشتری دارد. امروزه در بیشتر ترکیب‌ها «اثر» به‌معنای مجازی «دلیل یا نتیجه» به کار می‌رود. در ادامه با استناد به منابع دیگر توضیح بیشتری دراینباره می‌دهیم.
دکتر باطنی در هفدهمین نشست هم‌اندیشی‌های ویرایش دربارۀ درست و غلط‌بودن کاربرد در اثر یا براثر بیان کردند:
شما این مثال‌ها را ببینید:
- در اثر سرطان درگذشت.
- در اثر بی‌احتیاطی افتاد و پایش شکست.
- در اثر برخورد هواپیما با کوه صد نفر جان باختند.
این‌ها مال فارسی امروز است. اگر قرار باشد از نظر آماری بگوییم « براثر » درست است یا « در اثر »، کسی « براثر » را به کار نمی‌برد.
« در اثر » به کار می‌رود و تمام حوزه‌های معنایی هم به آن معنای مجازی نسبت داده شده است؛ یعنی به‌سبب و به‌علت و مانند آن.
نظر و دلیل‌های مستند آقای فرهاد قربان‌زاده (دانش‌آموختۀ زبان‌شناسی و اصطلاح‌شناسی و پژوهشگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی) را نیز دربارۀ به‌کاربردن در اثر یا براثر بیان می‌کنیم:
1. در فارسی ترکیب عربی «علی اثره» به «برپی» و «براثر» و ترکیب عربی «فی اثره» به «در پی» و «در اثر» ترجمه شده است. همۀ شش ترکیب و واژۀ یادشده با هم مترادف‌اند و «اثر» و «پی» به معنی «ردپا» هستند؛ پس همان‌گونه که حرف اضافۀ «در» می‌تواند با «پی» ترکیب شود و حرف اضافۀ مرکب «در پی» را بسازد، می‌تواند با «اثر» هم ترکیب شود و حرف اضافۀ مرکب «در اثر» را بسازد.
2. «دراثر» دست‌کم از سدۀ پنجم به معنی حقیقی «در دنبال و از پی» و از سدۀ سیزدهم در معنی مجازی «درنتیجۀ» در متن‌های فارسی به کار رفته است و کاربرد آن منحصر به نوشته‌های امروزه نیست؛ همان‌طور که در نمونههای زیر می‌بینید:
- قرن 5 : برادر بوالحسن عراقی با همۀ لشکر کرد و عرب به هرات بباشد تا بوالحسن در اثر وی در رسد (تاریخ بیهقی، ص 650).
- قرن 13 : در اثر آفت سال‌ها اغلب جنس را از عراق و فارس می‌آوردند (جغرافیای اصفهان، ص53).
گفتنی است که در برخی کتاب‌ها و منابع ویرایشی « در اثر » کاملاً غلط دانسته شده و بیان شده است که بین در اثر یا براثر، باید از «براثر» استفاده شود. به نمونه‌هایی از آن‌ها در ادامه اشاره می‌کنیم. البته همان‌طور که اشاره شد، به نظر ما دست‌کم هیچ‌یک از این دو به‌طور کامل غلط نیست و امروزه «در اثر» بسامد بیشتری دارد.
در کتاب غلط ننویسیم و فرهنگ درست‌نویسی سخن دربارۀ درست‌نویسی در اثر یا براثر گفته شده است:
کلمۀ عربی «اثر» یعنی جا و نشانه‌ای که از چیزی یا کسی به جا می‌ماند؛ به‌ویژه جای پا. در فارسی از این کلمه، حرف اضافۀ مرکب «براثرِ» را ساخته‌اند که معنای «در دنبال، از پی» و «به سبب» را می‌دهد. «براثرِ کسی یا چیزی» یعنی پا را روی جا و نشانۀ چیزی یا کسی گذاشتن؛ بنابراین باید پیش از «اثر» از حرف اضافۀ «بر» استفاده شود. به نمونههای قدیمی زیر که در کتاب غلط ننویسیم وجود دارند، توجه کنید:
- من براثرِ استادم برفتم تا خانۀ خواجۀ بزرگ. (تاریخ بیهقی، ص 201)
- از پیش من بگریخت و به سرعتی هرچه‌تمام‌تر بدوید و من نیز براثرِ او بدویدم. (فرج بعد از شدت، ص 89)
- برخاستم و براثرِ او بیرون شدم و چندان که او می‌رفت من براثرِ وی از دور می‌رفتم. (اسرارالتوحید، ص 33)
بعدها «اثر» معنی اصلی خود را از دست داده و به‌صورت مجازی در معنای «نتیجه» رایج شده است؛ به همین دلیل امروزه در قیاس با «در نتیجه» آن را به‌صورت «در اثر» به کار می‌برند که غلط است و در زبان معیار باید از کاربرد «در اثر» به‌جای «براثرِ» پرهیز کنیم. نمونههای زیر از کتاب فرهنگ درست‌نویسی سخن آورده شده است:
- غیرمعیار: در اثر ناله‌های شما به درگاه خدا یک تخت جواهرنشان عظیمی در غرفۀ بهشت برای تو مهیا شده است. (علویه خانم، ص 64)
- معیار: براثر رشد آگاهی، دو عنصر ماده و معنا در کنار هم نهاده می‌شوند. (ایران و تنهایی‌اش، ص 13)
کتاب دست‌نامۀ ویرایش نیز پیرو همین نظر بین در اثر یا براثر، براثر را برگزیده و نوشته است:
«در اثر» نادرست است و به‌جای آن باید گفت: «براثر». نمونههای زیر را هم آورده‌اند:
- درست: او براثرِ حادثه‌ای معلول شد.
- نادرست: او در اثر حادثه‌ای معلول شد.
هدیۀ ویراویراست: سپاس از اینکه مقاله را تا پایان خواندید و با ما همراهید. در این مقاله دربارۀ کاربرد «در اثر» یا «براثر» آموختیم. اینجا نیز چند بیت زیبا را به شما تقدیم می‌کنیم تا هم کاربرد هردوی این ترکیب‌ها را در شعر شاعران بزرگ ایران ببینید و هم از خواندن این شعرها لذت ببرید.
دور از تو شبی در اثر زاری‌ها دیدم ز تو در خواب بسی یاری‌ها
زان شب دگرم خواب نه، سبحان‌اللّه یک خواب وز پی این همه بیداری‌ها؟!
آذر بیگدلی
چشمت خوشست و بر اثر خواب خوش‌ترست طعم دهانت از شکر ناب خوش‌ترست
زنهار از آن تبسم شیرین که می‌کنی کز خندۀ شکوفۀ سیراب خوش‌ترست
سعدی
ما برای نوشتن دربارۀ در اثر یا براثر از منابعی استفاده کرده‌ایم. فهرست آن‌ها را اینجا قرار می‌دهیم تا اگر دوست داشتید، دراینباره بیشتر بخوانید.
📖 شورای ویراستاران. (1395). ویراستار (مقالۀ غلط و صحیح در زبان). تهران: شرکت انتشارات فنی ایران (دپارتمان ویرایش).
📖 انوری، حسن و یوسف عالی عباس‌آباد. (1385). فرهنگ درست‌نویسی سخن. تهران: سخن.
📖 صفرزاده، بهروز. (1396). دست‌نامۀ ویرایش. چاپ نخست. تهران: کتاب سده.
📖 نجفی، ابوالحسن. (1391). غلط ننویسیم. چاپ هفدهم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
